İlk Türk İslam Devletlerinde Kültür ve medeniyet

Bunun yanında Türkiye Selçuklu hükümdarları İslâm dünyasındaki birçok bilgin, edebiyatçı ve mutasavvıfı Anadolu'ya davet ederek onlara imkanlar hazırladılar ve onlara sahip çıktılar. Bu durum Anadolu'nun bilim ve sanat alanında gelişmesini önemli ölçüde etkiledi.
Türkiye Selçuklu medreselerinde dini ilimlerin yanında diğer müsbet ilimler de okutuluyordu. Türkiye Selçukluları ve Beylikler döneminde yaşayan fikir adamlarından bazıları, Muhiddin Arabi, Sadeddin Konevi, Necmeddin Dâye, Mevlana ve Hacı Bektaş Veli idi.

Sanat: Türkiye Selçukluları ve Beylikler döneminde Türk sanatı önemli bir gelişme gösterdi. Bu dönem sanatının temeli daha önceki Türk - İslâm devletlerine dayanıyordu. Anadolu'ya bu devletlerin sanatını taşıyan Türkiye Selçukluları yaptıkları katkılarla Türk sanatını zirveye çıkardılar. Ayrıca Anadolu'da eski gelişmelerden de yararlandılar.
Anadolu'da mimari alanda birçok eser ortaya konuldu. Bu eserlerde insan ruhuna, beden yapısına tabiat ve sosyal şartlara önem verildi. Anadolu Türk mimarisi, dini, sivil ve askeri mimari diye üçe ayrılabilir;
Dini Mimari :
1. Camiler : Türklerin Anadolu'da yaptıkları mimari eserlerin ilk örneğini camiler teşkil eder. Bunların en önemlileri; Konya ve Niğde'deki Alaeddin Camii, Sivas ve Malatya Ulu camileri, Saltukoğulların-dan kalan Erzurum Ulu Camii, Mengüceklerden Divriği Ulu Camii, Danişmentlilerden kalan Kayseri Ulu Camii Artuklulardan kalan Mardin Ulu Camii gibi eserlerdir.

2. Mescidler : Anadolu'da mescid, minberi olmayan küçük mahalle camileridir. Bunlardan Konya'da on kadarı halâ ayaktadır. En önemlileri, Erdem Şah Mescidi, Küçük Karatay Mescidi ve Sırça-lı Mescid'tir.
3. Medreseler : Bir toplumun kültür seviyesini gösteren önemli delillerden birisi de okullardır. Türkiye Selçukluları zamanında her şehirde bir ya da daha fazla medrese bulunuyordu. Bu da eğitime ne kadar önem verildiğini ortaya koymaktadır. Selçuklularda özellikle tıp alanında öğrenim yapan medreseler ve hastaneler oldukça yaygındı.
En ünlü Selçuklu medreseleri Konya, Kayseri, Tokat, Amasya, Erzurum ve Niğde'de kuruldu. Konya'da Karatay ve İnce Minareli, Kırşehir'de Caca Bey, Afyon'un Çay ilçesindeki Çay Medresesi kapalı tip medreselere örnektir. Açık tip medreselere ise, Konya Sırçalı, Sivas'ta Şifaiye, GökMedrese, Çifte Minareli, Kayseri'de Hond Hatun, Hatuniye, Tokat'ta Gök Medrese örnektir.
4. Kümbetler (Türbeler): Devlet adamları ile diğer ilim ve din büyükleri için yapılan anıt mezarlardır.
En güzel kümbet örnekleri Kayseri ve Ahlat'tadır.
5. Külliyeler : Külliye, cami ile birlikte kurulan medrese, kütüphane ve hastane gibi yapıların bü
tünüdür. Selçukluların ilk külliyesi Kayseri Hond Hatun Külliyesi'dir. Anadolu'da en eski külliye ise
Mengüceklerden kalan Divriği Külliyesi'dir.
Tekke ve Zaviyeler de dini mimari arasında sayılır. Bu yapılara Tokat Sünbül Baba, Konya Sırçalı Ata Tekkesi ve Konya Sahip Ata Hankahı örnek olarak gösterilebilir.

Sivil Mimari
Köşkler, ve saraylar sivil mimarinin en güzel örnekleridir. Kaba taş ve tuğlalardan yapılan küçük sa-raylar zamanla yıpranmıştır.
Sivil mimarinin bir diğer örneği de kervansaraylardır. Kervansaraylar Selçuklu saltanatının gücünü ve yönetim anlayışını ortaya koyar. Kervansaraylar, yolların güvenliğinin sağlanması, ticaretin canlanması ve yolculukların kolaylaşmasında önemli rol oynadılar. Kervansaraylarda yolcular için yataklar, hayvanları için ahırlar, ticaret malları için mekanlar yanında hamam ve mescid gibi, bölümlerde bulunuyordu. Anadolu'da ilk kervansaray II.Kılıç Arştan zamanında Aksaray-Kayseri yolu üzerinde Alay Han'dır.
Sivil mimarinin bir başka örneği de Darüşşifalardır. Günümüzün hastaneleri olan Darüşşifalar Selçuklu medreselerinin planına benziyordu. Kayseri Gevher Nesibe DarüşşifasıAnadolu'nun en büyük darüşşifasıdır. Bunlar haricinde hanlar, çarşılar, köprüler, çeşmeler ve evler sivil mimariye örnek gösterilebilir.
Askeri Mimari
Tersaneler, kaleler, surlar, kışlalar ve kuleler askeri mimarinin örnekleridir.
Anadolu'da mimari dışında başka sanat dalları da gelişmiştir.
1. Çinicilik : Süslemede kullanılan bu sanat dalı Konya merkezli gelişti. Çini sanatındaki gelişme
Osmanlı döneminde zirveye ulaştı.
2. Resim ve Heykel : Türk - İslâm devletlerinde minyatür türünde resim gelişti. Anadolu'da Türkler
şehirlerin surlarını ve büyük binaları heykel ve kabartmalarla süslediler.

3. Kitap Sanatı : Anadolu'da gelişen en önemli kitap sanatlarıhat, tezhip ve cilt sanatıdır.
4. Halı ve Kilim Dokumacılığı : Hunlara kadar dayanan halıcılık Anadolu'da en çok gelişen el sa
natıydı. Halıcılık Anadolu'da milli bir sanat haline geldi. Türkmenler halı ve kilimlerinde Türklerin milli duygularını ve zevklerini işlediler.Halı ve kilimler Anadolu'dan dışarıya satılan malların başında geliyordu.
5. Ağaç, Taş ve Maden İşlemeciliği : Anadolu'da yapılan minber, mihrap, kapı, pencere,
Kur'an-ı Kerim rahleleri, mezar kitabeleri ağaç ve taş işlemeciliğinin başlıca güzel örnekleridir. İşlen
miş altın ve gümüşler ise maden işlemeciliğine örnek gösterilebilir.
6. Musiki ve Sahne Sanatları : Sultan kapısında çalınan nevbet, tasavvuf musikisi, meddahlar, rak
kaseler ve hokkabazlar bu sanatların başlıcalarıdır.